Budownictwo wiejskie na Śląsku Opolskim

Do przełomu XVIII i XIX wieku w śląskim budownictwie wiejskim dominowała konstrukcja zrębowa. Technologia wznoszenia budynków polegała na budowie ścian z poziomo układanych bali drewnianych, których końce w narożach budynku łączono przy pomocy odpowiednich zaciosów. W zależności od kształtu zaciosów łączenie takie nosi nazwę: "na obłap", "na rybi ogon", "na jaskółczy ogon", "na nakładkę", "na zamek".

Taki sposób budowy rozwinął się w oparciu o naturalne warunki geograficzne i klimatyczne. Obfite lasy, które pokrywały obszar Śląska Opolskiego dostarczały niezbędnego budulca, łatwego do obróbki ciesielskiej, a budynki z niego wznoszone odpowiadały wymogom klimatu. O przywiązaniu ludności Śląska do tego typu budownictwa i uznaniu go za miejscową dominantę może świadczyć fakt wielowiekowej tradycji w stosowaniu tej techniki: główne cechy konstrukcyjne budynków XIX-wiecznych oraz domostw odkrytych we wczesnośredniowiecznym grodzie na Ostrówku w Opolu są prawie identyczne. Wprawdzie te ostatnie charakteryzują się dość dużym prymitywizmem, ale i wówczas (X, XI wiek) i w czasach prawie nam współczesnych stosowaną tą samą zrębową konstrukcję ścian.

Dość jednolity obraz architektury ludowej na Śląsku Opolskim zostaje naruszony przeobrażeniami trwającymi od 2 poł. XVIII wieku do poł. XIX wieku. W ich rezultacie wieś opolska różnicuje się na dwa zasadnicze regiony przedzielone Odrą: Opolszczyzna prawobrzeżna (z zachowanym i kultywowanym budownictwem drewnianym) i Opolszczyzna lewobrzeżna (gdzie nastąpił szybki rozwój budownictwa ryglowego i murowanego). Rozpoczęta przez króla pruskiego Fryderyka Wielkiego akcja kolonizacyjna przyniosła ze sobą nową technologię: budownictwo ryglowe. Akcja zakładania nowych wsi, zwana tez kolonizacją fryderycjańską podyktowana była względami politycznymi i gospodarczymi. Należało zasiedlić ogromne obszary leśne pn.-wsch. Opolszczyzny, stworzyć zaplecze dla rozwoju przemysłu metalurgicznego, wzmocnić liczebnie i gospodarczo region dopiero co przyłączony do Prus po wojnie z Austrią.

Technika ryglowa - prosta i oszczędna - polega na budowaniu ścian budynku z pionowo osadzanych słupów i łączeniu ich poziomymi belkami (ryglami). Dodatkowym wzmocnieniem takiej konstrukcji są ukośnie mocowane belki, łączące słupy i rygle. Pola takiej kratownicy wypełnia się różnorodnym materiałem: gliną zmieszaną ze słomą, cegłami, lub obija deskami. Mając na uwadze fakt, że spośród 471 koloni założonych na Śląsku do poł. XIX wieku aż 225 spośród nich powstało w rejencji opolskiej a zalecaną przez władze kolonizacyjne technologią było budownictwo ryglowe, zrozumiałe się staje, że obraz architektoniczny wsi opolskiej uległ zasadniczej zmianie.

Równocześnie z akcja kolonizacyjną wprowadzonych zostało szereg przepisów budowlanych, przeciwpożarowych i ubezpieczeniowych, które przyczyniły się do utrwalenia techniki ryglowej - a w późniejszym czasie: rozwoju budownictwa murowanego - przy jednoczesnym zaniku budownictwa drewnianego. Proces ten nasilił się szczególnie w poł. XIX wieku kiedy to na Śląsku miał miejsce silny rozwój budownictwa związany z postępem gospodarczym i ekonomicznym epoki pouwłaszczeniowej.

Na terenach Śląska Opolskiego znane są także inne techniki stawiania budynków drewnianych: technika sumikowo-łątkowa i technika przysłupowa. Ta pierwsza polegała na mocowaniu w narożach budynku pionowych słupów i wypełniania przestrzeni pomiędzy nimi poziomymi belkami wsuwanymi w specjalne wyżłobienia wykonane w słupach. Stosowana była głównie w budynkach gospodarczych oraz przy budowaniu obiektów o dużych długościach ścian. Zasięg występowania budownictwa przysłupowego ogranicza się do pd.-zach. części Opolszczyzny. Technika ta występuje w połączeniu z techniką zrębową: do ściany budynku dostawione są słupy, które podtrzymują ciężar drugiej kondygnacji budynku lub jego dachu.

Wspomniany podział Opolszczyzny na dwie strefy to efekt splotu wielu czynników. Północne i wschodnie tereny ze słabiej rozwiniętym rolnictwem i osadnictwem (gorsze ziemie, duże obszary leśne) stanowiły oparcie dla przetrwania bardziej archaicznych form kultury ludowej. Będąc niejako obszarem peryferyjnym państwa pruskiego, tutejsza ludność nie utraciła w dużym stopniu poczucia tożsamości z narodem polskim, kultywując pradawne tradycje, a w tym - także - kulturę materialną, czego m.in. wyrazem była powszechność występowania drewnianego budownictwa zrębowego.

Opolszczyzna lewobrzeżna o znacznie lepszej strukturze gleb, mniejszym zalesieniu i gęstej sieci osadniczej przodowała w rozwoju gospodarczym i dlatego m.in. szybciej niż gdzie indziej upowszechniło się tu budownictwo ryglowe i murowane. Duży wpływ na to miał również brak powszechnie dostępnego budulca drewnianego na tych terenach. Szczególnie charakterystyczną grupę zachowanych do dzisiaj zabytków budownictwa drewnianego na Śląsku Opolskim stanowią kościoły drewniane. Większość z nich wybudowana została w XVII i XVIII wieku, a kunszt ich wykonania oraz doskonałe proporcje, które można podziwiać do dnia dzisiejszego, świadczą o wysokich kwalifikacjach i umiejętnościach wiejskich cieśli.